مبانی نظری حکم قصاص به روش اهدای اعضا در نظام فقهی و حقوقی

بررسی مبانی و مواد استخراج حکم (قصاص به روش اهدای اعضا) در نظام فقهی و حقوقی اسلام با منبع نویسی درون متنی و پایانی

مقدمه

یکی از آرزوهای دیرینه بشر در علم پزشکی مسأله ی پیوند اعضای سالم به جای اعضای فاسد و فاقد کارآیی بوده است. علم پیوند اعضا هم چنان روبه جلو در حرکت است و امیدهای تازه ای برای حیات دوباره بخشیدن به افرادی که به دلیل نقص یکی از اعضای اصلی بدن با بیماری و مشکلات ناشی از آن دست و پنجه نرم می کنند، ایجاد کرده است. از طرف دیگر مسأله ی قابلیت یا عدم قابلیت اجرای قصاص نفس از طریق اهدای اعضا از جمله ی مباحث نوپدید و مستحدثه می باشد که استفاده و جای گزینی این شیوه به جای شیوه ی سنتی اعدام نیازمند بررسی و کاوشی جدی در مبانی و آراء فقها و حقوق دانان است.

از آن جایی که اعمال چنین شیوه ای از مستحدثات زمانه می باشد و نمی توان از آیات و روایات دلالتی صریح بر جواز یا عدم جواز این شیوه اتخاذ کرد ضروری می نماید که نگاهی دقیق تر به مبانی و ارکان تاثیر گذار فقهی و اصولی بر استخراج حکم انداخته و از طریق فهم بهتر و باز خوانی متناسب با زمان این مبانی، در حد توان به حکم یا لوازم یا مقدمات یا فضای آن نزدیک شد. با بررسی های انجام شده به این نتیجه می رسیم که معظم مباحث و لوازم آن ها در جواز یا عدم جواز، مستقیم یا غیر مستقیم به سه مبحث زیر مرتبط اند:

الف- مبحث مماثلت در قصاص نفس (منظور از مماثلت چیست؟ و محدوده و قلمرو مماثلت تا کجا دانسته می شود و ...).

ب- مبحث سهل گیری در اجرای قصاص نفس (میزان سهل گیری تا چه اندازه می باشد؟ و سایر سوالاتی در این زمینه).

ج- مبحث هوشیاری در هنگام اجرای حکم (آیا میزان هوشیاری در هنگام اجرای حکم لازم است؟ اگر لازم است این هوشیاری باید تا چه اندازه باشد؟ و ...).

جای گشت های مماثلت در نظام فقهی حقوقی

مماثلت در گستره ی فقه در ابواب مختلفی مانند قصاص، طبابت، ربا، کفن و دفن، نیابت حج و .... کاربرد دارد. در این بخش ما به اختصار بررسی خواهیم کرد که مماثلت در نظام فقهی حقوقی در بخش های مختلفی مانند قصاص، ضمان، کفن و دفن چه کاربردی دارد و در هر یک به چه معنایی می باشد تا ذهن محقق مخاطب با التفات به این حضورها و کاربردها معنا و کاربری مماثلت را بهتر درک کرده و برای تسری این مفهوم (مماثلت) به بحث منظور (اهدای اعضای زندانیان محکوم به اعدام) موفق تر و مؤثرتر عمل کند.

مماثلت در ضمان

در کتاب تحریر الروضه فی شرح اللمعه ضمان را چنین تعریف کرده است :

(هو التعهد بالمال أی الالتزام به من البریءِ من مالٍ مُماثِل لِما ضَمَنَه المضمونِ عنهَ، و بِقیدِ المالِ خَرجتِ الکَفالهُ فإنَّها تعهدٌ بِالنفسِ، وبِالبریءِ الحوالهُ بناءً علی اشتراطِها بِشغلِ ذمه المُحالِ علیه للمحیلِ بما أحالَ به).

ضمان تعهد به مال، یعنی التزام به پرداخت آن از سوی کسی است که ذمه وی از مالی مماثل با آن چه که برای مضمون عنه (بده کار) ضمانت نموده است بری می شود. با قید (مال)، کفالت خارج می شود، زیرا کفالت، تعهد به حاضر کردن شخص است و با قید (بری الذمه بودن)، حواله خارج می شود، در صورتی که در حواله، مدیون بودن محال علیه (کسی که حواله به او داده می شود یا شخص ثالث) را به محیل (حواله دهنده، مدیون) نسبت به مورد حواله شرط بدانیم.

ماده ی 684 قانون مدنی عقد ضمان را چنین تعریف کرده است: (عقد ضمان عبارت است از این که شخصی مالی را که بر ذمه ی دیگری است به عهده بگیرد. متعهد را ضامن، طرف دیگر را مضمون له و شخص ثالث را مضمون عنه، یا مدیون اصلی می گویند).

از جمله مطالبی که در مبحث ضمان مطرح است عنوان مثلی و قیمی بودن مورد ضمان می باشد. فقها معتقدند که اگر انسان مال دیگرى را از بین برد اگر آن چیز مثلى بود، مثل آن را بدهکار است و اگر قیمى بود بهاى آن را. باتوجه به تحقیقاتی که در این زمینه به عمل آمده بیان گر این است که تعریف صریح و مستقلی در معنا و مفهوم (مثلی و قیمی) از ناحیه شارع بیان نشده است و آن چه که در دست داریم تعاریفی است که فقها و حقوق دانان در این زمینه بیان کرده اند. ...

نقش مماثلت در تاثیرات قصاص

پیش گیری از تجاوز

اسلام (در ساحت مدیریت و روابط اجتماعی) با استفاده از روش های مختلف سعی در جلوگیری از ارتکاب جرم کرده است. باتوجه به این که یکی از اهداف اجرای مجازات پیش گیری از ارتکاب مجدد جرم توسط افراد جامعه است لذا با استفاده از قاعده مماثلت به این شکل که طبق این قاعده با بزه کار مماثل با عمل خود او رفتار می شود و این گونه رفتار کردن باعث ایجاد رعب و وحشت در بین افراد مستعد بزه در سطح جامعه شده و در نتیجه این عمل مانع از این می شود که مجرم به آسانی مرتکب جرم شود چرا که می داند اگر کشت کشته می شود یعنی این قاعده با تهدید به اجرای عملی مشابه عمل خود باعث می شود که بزه کار به خاطر حفظ امنیت و سلامتی خود هم که شده مرتکب جنایت نشود.

بنابراین یکی از اصلی ترین ویژگی مماثلت در جلوگیری از ارتکاب جرم شیوه ای است که در تهدید کردن و ایجاد ترس در جانی به کار می گیرد لذا جانی با در خطر دیدن جان خود سعی می کند که در حد توان از ارتکاب به جرایم خودداری کند.

کنترل انتقام جویی

انتقام به عقوبتى خاص اطلاق مى شود، یعنی فرد در برابر کسى که به او بدى کرده به همان اندازه یا بیشتر بدى کند، بنابراین می توان گفت که حس انتقام جویی یک حس منفی و بدی است که اگر کنترل نه شود باعث بروز خسارت ها و مشکلات جبران ناپذیری خواهد شد. همان طور که از تعریف فوق بر می آید این حس در اثر ظلم و ستمی که دیگری به فرد وارد آورده زبانه کشیده و شعله ور شده است. از آن جا که این حس در چنین افرادی دارای قدرت تخریب و ویران گری زیادی می باشد کسی قادر نیست که آنان را از هدف خود (انتقام گیری) بازدارد. لذا قانون گذار با مشروع خواندن قاعده مماثلت تا اندازه ای باعث فروکنش این حس انتقام جویی و نفرت شده است به این ترتیب که بزه کار را با سزا دادن به عملی مشابه عمل خود تا اندازه ای باعث ایجاد تشفی خاطر در ذهن جنایت دیدگان می گردد.